NIK: Nieskuteczna rehabilitacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnościami

W sprawozdaniu z kontroli NIK podaje, że na koniec 2021 r. niemal dwa mln osób powyżej 16 roku życia miało w Polsce orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu. W latach 2019-2022 na zawodową i społeczną rehabilitację takich osób PFRON przekazywał samorządom ponad 1,2 mld zł rocznie, z czego 1/5 przypadała samorządom województw. 

70 proc. z otrzymanych w badanym okresie 645 mln zł samorządy przekazały zakładom aktywności zawodowej (ZAZ). Z kolei roboty budowalne dotyczące obiektów służących rehabilitacji osób z niepełnosprawnościami pochłonęły niemal 25 proc. przekazanych przez PFRON środków. W pięciu kontrolowanych województwach: łódzkim, mazowieckim, podkarpackim, śląskim i wielkopolskim zrealizowano dzięki temu większość zgłoszonych projektów.

Zaledwie nieco ponad 6 proc. środków z PFRON samorządy województw przekazały fundacjom i organizacjom pozarządowym na zadania zlecone. W kontrolowanych województwach potrzeby w istotny sposób przerastały ich możliwości finansowe, przez co dofinansowały mniej niż połowę złożonych ofert - alarmuje NIK.

PFRON pokrywa także koszty obsługi zadań realizowanych przez samorządy województw, w wysokości nie większej niż 2,5 proc. środków wykorzystanych na ten cel. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji, powinny to być koszty rzeczywiście poniesione, ale samorządy województw nie muszą wykazywać w sprawozdaniach czy tak się stało. PFRON przelewał pieniądze na obsługę zadań razem ze środkami na ich realizację, a więc zanim zostały wydane i nie weryfikował na co je przeznaczono. Ograniczał się jedynie do wyliczenia czy samorządy nie przekroczyły ustawowego poziomu.

NIK skontrolowała 12 zakładów aktywności zawodowej, które zapewniają zatrudnienie osobom ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Odnotowano m.in., że zmniejszył się w badanym okresie udział środków przekazywanych na ZAZ z PFRON, w związku z czym samorządy województw musiały sięgać głębiej do własnych kieszeni. Według Izby dane pozyskane w 51 zakładach aktywności zawodowej (z 55 działających na obszarze kontrolowanych województw) pokazują ich niską skuteczność dotyczącą rehabilitacji zawodowej oraz niedostosowanie prowadzonej przez nie działalności do potrzeb rynku pracy. 

Odnosząc się do zadań zlecanych fundacjom i organizacjom pozarządowym, NIK zwróciła uwagę na brak w samorządach wystarczających środków na realizację wszystkich projektów społecznych oraz zbyt krótki czas ich realizacji, przez co wsparcie było tylko okresowe, a jego efekty nietrwałe. W opinii Izby konieczna jest zmiana przepisów, tak by samorządy mogły zlecać również zadania wieloletnie.

NIK pozytywnie oceniła skuteczność i trwałość projektów realizowanych w ramach robót budowlanych. Istotne nieprawidłowości kontrolerzy Izby stwierdzili jednak w województwie śląskim. Sześć na 12 badanych umów wartych w sumie ok. 6 mln zł zawarto, mimo że wnioskodawcy nie spełniali określonych przepisami wymogów. Przyczynami tych nieprawidłowości były głównie: niewłaściwa organizacja pracy i dopuszczenie do weryfikacji wniosków pracowników, którzy nie mieli odpowiedniego doświadczenia.

We wnioskach z kontroli NIK podkreśla konieczność wprowadzenia zmian w rozporządzeniu dotyczącym algorytmu, które umożliwią samorządom wojewódzkim i powiatowym planowanie oraz zlecanie zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej w okresach wieloletnich, np. poprzez wprowadzenie przepisów zbliżonych do treści  rozporządzenia w sprawie robót budowlanych, zgodnie z którym zawarcie umowy na okres dłuższy niż 1 rok budżetowy wymaga zgody sejmiku województwa w postaci uchwały.

woj/