Zwalczanie gatunków inwazyjnych leży. NIK za rozszerzeniem uprawnień gmin

W środę NIK opublikowała raport, w którym negatywnie oceniła działania administracji publicznej w zakresie rozpoznania i zwalczania inwazyjnych gatunków obcych roślin i zwierząt (IGO). Do najpoważniejszych nieprawidłowości należało opracowanie przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska listy gatunków inwazyjnych stwarzających zagrożenie dla Polski w oparciu o nierzetelnie ustalone kryteria ich wyboru, brak rozpoznania występowania IGO w rezerwatach przyrody i na obszarach Natura 2000 oraz nieuchwalenie programów ochrony środowiska w gminach.

Nieprawidłowości w gminach

Z raportu wynika, że większość skontrolowanych gmin nie zdefiniowała prawidłowo zadań związanych ze zwalczaniem gatunków inwazyjnych w gminnych programach ochrony środowiska. Pięć gmin nie uchwaliło takiego programu, w trzech dokumenty te nie obowiązywały w całym okresie objętym kontrolą. Z kolei w sześciu z 12 urzędów, w których obowiązywały takie programy, nie uwzględniono w nich zadań związanych z problematyką rozpoznania i zwalczania IGO, mimo że na obszarze każdej z tych gmin takie gatunki występowały. W ocenie NIK sporządzenie i uchwalenie planów ochrony środowiska jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania systemu zarządzania środowiskiem, gdyż ustalenia w nich zawarte spajają wszystkie działania i dokumenty dotyczące ochrony środowiska na szczeblu gminy. Ponadto 10 z 17 skontrolowanych urzędów nie współpracowało z innymi organami i instytucjami przy przeciwdziałaniu rozprzestrzeniania się IGO.

W żadnym ze skontrolowanych urzędów nie przeprowadzono kompleksowego rozpoznania dotyczącego liczby i skali obecności IGO w środowisku przyrodniczym gmin. O takiej potrzebie mogą świadczyć wyniki przeprowadzonego na zlecenie NIK rozpoznania występowania stanowisk roślin inwazyjnych. W skontrolowanych gminach biegli rozpoznali łącznie 246 niezidentyfikowanych wcześniej stanowisk roślin IGO. Ponadto biegli stwierdzili na obszarze sześciu gmin stanowiska barszczy Sosnowskiego stwarzające zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi (zlokalizowane były w pobliżu szkoły, zabudowy mieszkalnej, dróg i chodników).

W pięciu urzędach wystąpiły przypadki braku realizacji działań zaradczych na stanowiskach IGO zlokalizowanych na nieruchomościach gminnych, o których urzędy miały wiedzę. W sześciu urzędach wystąpiły przypadki przeprowadzenia działań zaradczych na nieruchomościach nie będących własnością gminy, pomimo że podmioty władające nie zostały poinformowane o konieczności przeprowadzenia przez nie tych działań. Powyższe skutkowało nieuzasadnionym obciążeniem budżetów gmin na łączną kwotę 65 tys. zł. W toku kontroli ustalono również, że 10 urzędów nie informowało podmiotów władających posesjami o spoczywających na nich obowiązkach dotyczących eliminacji IGO. Sytuacje te dotyczyły łącznie 326 nieruchomości.

W Urzędzie Miasta i Gminy w Szczytnej brak lub nieskuteczne działania zaradcze prowadzone na nieruchomościach położonych w miejscowości Łężyce, będących obecnie własnością Skarbu Państwa w zarządzie Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa, skutkowały rozprzestrzenieniem się barszczu Sosnowskiego na nieruchomości sąsiednie. W ocenie burmistrza Szczytnej tej gminy brak jest regulacji prawnych dających możliwość zobowiązania państwowych jednostek organizacyjnych lub państwowych osób prawnych do pilnych, kompleksowych działań likwidacji IGO. W ustawie o IGO wskazano jedynie na możliwość przeprowadzenia działań zaradczych na koszt podmiotu władającego gruntem (art. 21 ust. 9). Jednak przepis ten dotyczy, jedynie osób fizycznych albo innych niż państwowa osób prawnych, albo innych niż państwowa jednostek organizacyjnych.

NIK za rozszerzeniem uprawnień i dodatkowymi środkami dla gmin

Dlatego m.in. wśród rekomendowanych przez NIK rozwiązań znalazł się postulat jednoznacznego wskazania w art. 15 ustawy o IGO organów odpowiedzialnych za prowadzenie skutecznego rozpoznania występowania IGO w środowisku przyrodniczym.

Izba zaproponowała też rozszerzenie uprawnień wójta (burmistrza lub prezydenta miasta), i umożliwienie tym organom przeprowadzenia działań zaradczych wobec IGO na koszt zarządcy nieruchomości (o którym mowa w art. 21 ust. 2 pkt 2 lit. a ustawy o IGO) w przypadku nieprzeprowadzenia działań zaradczych przez tego zarządcę w terminie roku od otrzymania informacji, o występowaniu na jego działce inwazyjnych gatunków obcych. 

Ponadto NIK wskazała Ministrowi Klimatu i Środowiska na potrzebę rozważenia możliwości dofinansowania ze środków publicznych realizacji zadań własnych gmin związanych z rozpoznaniem i zwalczaniem IGO. 

IGO coraz większym zagrożeniem 

Inwazyjne gatunki obce stanowią poważne zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Międzyrządowa Platforma ds. Różnorodności Biologicznej i Funkcjonowania Ekosystemów ostrzega w opublikowanym we wrześniu 2023 r. raporcie, że inwazyjne gatunki obce (IGO) stanowią globalne zagrożenie dla różnorodności biologicznej. W 60% odnotowanych przypadków były one główną przyczyną globalnego wymierania roślin i zwierząt, a w 16% – jedyną przyczyną. Autorzy raportu podkreślają, że wczesne wykrywanie i szybkie reagowanie na pojawienie się IGO w środowisku skutecznie spowalnia tempo rozprzestrzeniania się takich gatunków. Niestety raport odnotowuje również niewystarczające wysiłki na rzecz zapobiegania ich rozprzestrzenianiu. Szacuje się, że w Europie występuje ponad 12 tys. gatunków obcych. 

Ustawa o gatunkach obcych, która weszła w życie 18 grudnia 2021 r. miała za zadanie dostosować krajowy system zwalczania IGO do wymogów rozporządzenia nr 1143/2014 Parlamentu Europejskiego. Zaproponowane rozwiązania miały przyczynić się do eliminacji lub zminimalizowania negatywnego wpływu gatunków obcych na rodzimą przyrodę, usługi ekosystemowe, gospodarkę oraz ludzkie zdrowie. W ustawie określono nowe zadania i kompetencje organów administracji publicznej. Wprowadzono do polskiego porządku prawnego nowe definicje (m.in. inwazyjny gatunek obcy, działania zaradcze, eliminacja), wskazano także organy zajmujące się wydawaniem zezwoleń, monitorowaniem i zarządzaniem IGO. 

Istotną rolę w utworzonym ustawą systemie eliminacji inwazyjnych gatunków obcych roślin i zwierząt powierzono wójtom, burmistrzom oraz prezydentom miast. Są oni odpowiedzialni m.in. za przyjmowanie zgłoszeń o stwierdzeniu obecności IGO w środowisku, dokonują weryfikacji formalnej zgłoszenia oraz zawiadamiają właściwe organy ochrony środowiska. Wójt, burmistrz albo prezydent miasta jest również odpowiedzialny za przeprowadzenie działań zaradczych w stosunku do IGO stwarzających zagrożenie dla Unii oraz Polski, rozprzestrzenionych na szeroką skalę.


mp/